Poprzedzająca głosowanie kampania wyborcza to także swoisty festiwal niekończących się zwrotów akcji, nagłych zmian, wydarzeń i wypowiedzi, które ciężko przewidzieć, bezprecedensowy wyścig po władzę, który oddziałuje nawet na osoby na co dzień nieprzejmujące się amerykańską polityką.
Warto jednakże dodać, że chociaż często przy okazji analiz okresu kampanijnego w Stanach Zjednoczonych padają stwierdzenia „wszystkie chwyty dozwolone”, nie jest to do końca prawda. W amerykańskim porządku prawnym wypracowane zostały bowiem konkretne procedury, w ramach których dokonuje się wyboru głowy państwa. System ten obejmuje regulacje dotyczące m. in. wymogów, jakie musi spełniać osoba, by mogła kandydować w wyborach, sposobu wyłaniania kandydata na prezydenta, a następnie kampanii wyborczej oraz terminów i metod głosowania.
Poniższy tekst stanowi krótkie przybliżenie i podsumowanie najistotniejszych elementów ww. procedury, pewną „mapę drogową” aktualnych wydarzeń w Stanach Zjednoczonych będącą jednocześnie wprowadzeniem do rozważań prowadzonych przez nas w kolejnych tygodniach w ramach naszego cyklu ConLaw2024.
Zgodnie z art. 2 sek. 1 Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1789 roku, prezydent wybierany jest na czteroletnią kadencję. W treści wspomnianego przepisu znalazła się również wzmianka, iż na urząd ten mogą zostać wybrane jedynie te osoby, które urodziły się na terenie Stanów Zjednoczonych, mają ukończone 35 lat oraz zamieszkują w USA od czternastu lat. Co ciekawe, przewidziany w Konstytucji wymóg urodzenia na terytorium Stanów, stanowił przeszkodę dla wielu popularnych polityków w ubieganiu się o urząd głowy państwa – przykładem może być tutaj chociaż Arnold Schwarzenegger, gwiazdor kina akcji, który pomimo faktu, iż uzyskał obywatelstwo amerykańskie i przez wiele lat był czynnym politykiem (m. in. gubernatorem Stanu Kalifornia), nie mógł wystartować w wyścigu po prezydenturę, ponieważ przyszedł na świat w Austrii.
Ustawa o ustanowieniu jednolitego czasu przeprowadzania wyborów elektorów prezydenta i wiceprezydenta we wszystkich stanach Unii (An act to establish a uniform time for holding elections for electors of President and Vice-President in all the States of the Union) z 1845 roku, wskazuje, iż wybory prezydenckie odbywać się będą w pierwszy wtorek po pierwszym poniedziałku listopada roku wyborczego. Okres ten poprzedza szereg aktywności związanych z wyłonieniem kandydata na prezydenta w stanowych prawyborach.
Choć na prezydenta może startować każdy, kto spełnia wskazane wcześniej wymogi, działające w USA partie polityczne wybierają jednego kandydata, który będzie uczestniczył w kampanijnym wyścigu do Białego Domu. Wybór ten odbywa się w ramach tzw. prawyborów, czyli głosowania o charakterze powszechnym na danym terytorium (przede wszystkim w poszczególnych stanach), służących wyłonieniu delegatów na konwencję partyjną, na której zostaje wybrany kandydat. Głosowania te – przeprowadzane w oparciu o właściwe regulacje federalne i stanowe – różnią się między sobą m.in. sposobem przypisywania delegatów (od proporcjonalnych po zasadę „zwycięzca bierze wszystko”), jak i samym zakresem możliwości działania delegatów (tzw. unpledged delegats nie są przypisani do konkretnego kandydata).
Pierwsze głosowanie odbywa się tradycyjnie w stanie Iowa i nierzadko nadaje ton całej kampanii prawyborczej. Kolejnym istotnym momentem na etapie prawyborów jest tzw. „Super Wtorek”, podczas którego głosowania odbywają się aż w 14 stanach.
Władze partii mają także możliwość organizowania spotkań na szczeblu lokalnym (caucases) oraz mogą poprzeć jednego kandydata w wypadku gdy np. ubiegającym się o kolejną kadencję jest aktualnie urzędujący prezydent.
Wspomniane konwencje partyjne, na których delegaci dokonują wyboru kandydata na prezydenta, odbywają się zazwyczaj w lipcu bądź sierpniu roku wyborczego, z zastrzeżeniem, że konwencja partii urzędującego prezydenta odbywa się jako druga. Choć nierzadko już przed konwencjami wiadomo, kto zostanie kandydatem (w związku z tym, iż wyłoniona została wystarczająca liczba delegatów zobowiązanych do głosowania na daną osobę), jest to świetna okazja do zbudowania określonego przekazu politycznego, w tym zaprezentowania partyjnej jedności. Szczegółowe przepisy przewidują także rozwiązania dla sytuacji, w których żaden z kandydujących nie uzyskał wymaganej większości głosów.
Kalendarz „typowej” kampanii wyborczej przewiduje, iż w miesiącach jesiennych, w ramach trwającej kampanii wyborczej, odbywają się debaty pomiędzy kandydatami. Jak pokazuje jednak praktyka ostatnich lat, zwyczaj ten poddawany jest zmianom zarówno, jeśli chodzi o daty tego rodzaju „konfrontacji” kandydatów czy ich ilość.
Zgodnie z art. 2 sek. 1 Konstytucji Stanów Zjednoczonych wyboru na prezydenta dokonuje się poprzez elektorów, wyznaczonych w odpowiedniej liczbie, zgodnie z właściwymi przepisami stanowymi / terytorialnymi (regulacja obejmuje również tzw. Dystrykt Kolumbia). Choć władze stanowe indywidualnie określają zasady wyznaczania elektorów oraz ich umocowania do głosowania – zasadą jest delegacja na podstawie wyników wyborów powszechnych – regulacja konstytucyjna przewiduje wymóg dotyczący liczby elektorów, tj. odpowiada ona ogólnej liczbie senatorów i członków Izby Reprezentantów, jaka przysługuje danemu stanowi. Dzień wyborów w USA to właśnie moment, w którym wyznaczani są elektorzy.
Konstytucja wskazuje, iż prezydentem zostaje ta osoba, na którą padło najwięcej głosów, pod warunkiem, iż uzyskała głosy bezwzględnej większości wyznaczonych elektorów. W wypadku, gdy takiej większości nie uzyska żaden z kandydatów / więcej kandydatów uzyskało taką większość, wyboru dokonuje Izba Reprezentantów na określonych w treści art. 2 sek. 1 zasadach.
W 20. poprawce do Konstytucji przewiduje się, iż początek kadencji prezydenta USA przypada na południe 20 stycznia kolejnego roku po wyborach prezydenckich. Głowa państwa zostaje zaprzysiężona podczas uroczystej inauguracji w Waszyngtonie, która sama w sobie pozostaje równie interesująca, co kampania wyborcza, dodatkowo przepełniona symboliką wydarzeniem.
Tekst: dr Jakub Stępień
Katedra Prawa Konstytucyjnego UŁ / Centre for Anglo-American Legal Tradition UŁ
ORCID: 0000-0003-0106-680